"PLANLI ESKİTME" - Hasan Efe KARA

13.10.2022, Ankara

PLANLI ESKİTME

Size bugüne kadar aldığınız ve hatta bugünden sonra alacağınız çoğu ürünün aslında “kalitesiz” olduğunu söylesem ne düşünürdünüz?

Amerika, Kaliforniya, Livermore, Doğu Bulvarı’nda yer alan bir itfaiye istasyonunda 1901’den beri bir ampul yanmakta. Düşünün; o ampulü oraya takıp yaktıklarında Osmanlı İmparatorluğu vardı, Atatürk henüz 20 yaşında bir öğrenciydi. 1. Dünya Savaşı, 2. Dünya Savaşı ardından Soğuk Savaş sırasında o ampul yanmaya devam etti. Nesiller geldi geçti ve hiç sönmedi. Onu yakanların torunlarının torunları bir doğum günü partisi yapıp 100. yaşını kutladılar.

Bu sönmeyen ampulün markasını merak ettiniz değil mi? Bu kadar dayanıklı ampuller üretilebildiğine göre biz de ondan alalım diye düşündünüz. 3-4 yılda bir patlayıp duran ya da bir süre sonra ömrü biten ampullerimiz yerine bunu kullanalım. Maalesef bu ampulü 1895 yılında üreten “Shelby Elektrik” fabrikası kapanmış ve bu kadar uzun ömürlü bir ampulü icat eden kişi de çoktan ölmüş.

Peki, neden günümüzdeki ampullerin ömrü en fazla 3-4 yıl? Bu sorunun çok net bir cevabı var: “Planlı eskitme.”

Kullandığınız cep telefonunun yeni bir modeli çıktığı zaman sizin eski modelin biraz yavaşlamaya başladığını, artık daha çok takıldığını hissettiniz mi hiç? Neden mi? Çünkü telefonunuz, üretilirken ona biçilen ömrün sonuna geldiği için yavaşlamaya başlıyor. iPhone 6’nın CPU’su ilk alındığında 1400 MHz hızda çalışırken 3 yıl geçtikten sonra 600 MHz’e düşürülüyor. Yani en az iki kat daha yavaş hâle getiriliyor. Apple pil ömrü azaldığı için telefonun daha stabil çalışabilmesi adına bunu bilerek yaptığını açıkladı ama sıradan bir kullanıcının bunları anlayabilmesi çok zor. Hadi anladı diyelim, o zaman da pilini değiştirerek tekrar hızlı çalışmasını sağlamak isteyebilir. Ama istese de bu cihazların içini açmak da pilini değiştirmek de pek kolay değil. Dolayısıyla sıradan bir kullanıcı için akla gelen ilk çözüm, sıradan bir tüketici olmak. Yeni çıkan modeli satın almak… İşte bu “planlı eskitme’’nin çok tipik bir örneği. Üreticiler cep telefonlarının her yıl yenilenmesini istiyorlar ve ürünlerini üretebilecekleri maksimum kaliteden çok daha aşağı üretiyorlar, çünkü bu piyasa ve üretici için daha kârlı.

23 Aralık 1924’te “Phobus” adında bir kartel kuruldu dünyanın en büyük ampul üreticileri tarafından. Kartelin aldığı ilk karar ampul ömrünün 1000 saate indirilmesiydi. Bakın indirilmesi diyorum, çünkü teknolojik olarak bundan çok daha kalitelisinin üretilebildiğini biliyoruz. Tarihçiler bu kartelin imzaladığı belgeleri ve raporları buldu. Raporlar diyorum çünkü dünyada üretilen ampulleri inceleyip 1000 saatten uzun ömürlü ampul üreten üreticiler varsa bunlara verilecek cezalar bile belirlenmiş. Ve böylece daha icat edildiği 1880’lerde bile 1500 saat olan ampulün ömrü 1940’lara gelindiğinde 1000 saate inmiştir.

Sadece ampul, telefon, araba değil; bugüne kadar üretilen ve üretilmekte olan çoğu ürün bahsettiğimiz ‘’planlı eskitme’’ ye uygun olarak üretildi ve üretiliyor. Sonuç olarak serbest piyasa var olduğu sürece çoğu ürün asla gerçek anlamda kaliteli olamayacak.